इतिहासकालीन नाण्यांचे प्रदर्शन

माझ्या नाणेपुराण आणि नोटापुराणातील ज्ञानात थोडीशी भर टाकत आज मी ठाण्यातील ब्राह्मण शिक्षण मंडळाच्या इंग्लिश मीडियम हायस्कूलमधे दुर्मिळ नाण्यांचं प्रदर्शन पाहण्यास गेलो होतो. तिथे दिसले की आपल्या तसेच दुसर्‍या देशांतील जुनी(काही सध्याचीही) नाणीही ठेवली आहेत. कधीतरी एखाद्या किल्ल्यात किंवा राजवाड्यात फिरताना त्यांच्या संग्रहालयात जुनी नाणी पहावयास मिळाली होती. पण इथे तर त्यांचा सुकाळ होता. प्रत्येक नाणे हातात घेउन पाहता येत होते. तसेच इतर नोटाही तिथे प्रदर्शनास ठेवल्या होत्या. तेवढ्यात एकाने विचारले, 'हे कितीला?' त्याला उत्तर मिळाले, '२५० रू'. म्हणजे ती नाणी आणि नोटा विकण्यासही ठेवले होते. त्यावरून मला व्हीटी/चर्चगेट येथे जुनी नाणी विकणारे लोक आठवले. वाटले त्यांत आणि ह्यात काहीतरी फरक असेल.

प्रदर्शन पाहता पाहता लक्षात आले की त्या लोकांनी भरपूर देशांची नाणी/नोटा/पोस्टाची तिकिटे/प्राचीन वस्तू प्रदर्शन व विक्रीस ठेवले होते. तिथेच आपले २५ पैशांचे स्टीलचे नाणेही दिसले. किंमत १० रू. म्हटले, ’वा. ही नाणी अजूनही चलनात असतानाही ह्यांची किंमत एवढी.’ जाउ द्या. मुद्दा तो नाही.

पुढे पाहता पाहता शिवकालीन, मुघलकालीन नाणी पहावयास मिळाली. त्यांचे हे नमुने. मोबाईलमधील कॅमेरा मधून घेतल्याने चित्रे एवढी स्पष्ट नाहीत. (चित्र ४ हे ठशाचे आहे)



तसेच खादी ग्रामोद्योगने काढलेले काही भेट कूपन ही पाहावयास मिळाले. त्यावर लिहिल्याप्रमाणे, खादी ग्रामोद्योगच्या दुकानात ते कूपन देऊन वस्तू मिळत असे. नेमके आठवत नाही पण त्यांनी बहुधा तो काळ १९५० ते ६० सांगितला (स्वातंत्र्योत्तर होता एवढे नक्की). तसेच पुढे जवाहरलाल नेहरू स्मारक कोषातील पाच व पंचवीस रूपयांची नोटही पाहण्यास मिळाली. त्याचा उपयोग विचारता तोच, भेट कूपन सारखाच पण फक्त राजस्थान मध्येच.



पुढे काही तक्ते दिसले. त्यांची टिपण्णी करत बसण्यापेक्षा मी ते तक्ते सरळ मोबाईलमध्ये छापून घेतले, घरी निवांत वाचेन असा विचार करत. तेच हे तक्ते.


एक चक्कर मारून आल्यानंतर आतील रांगेत नाण्यांची व्याख्या लिहिलेली दिसली. ती इंग्रजीत असल्याने तशीच इथे लिहित आहे.
Metal, when used to facilitate exchange of good is Currency.
Currency when used according to specific weight, standards is Money.
Money stamped with a device is a Coin.

त्याच्या बाजूला पाहिले तर आतापर्यंत चलनात आलेली भारतीय नाणी ठेवली होती. मी चौकशी केली की १० रूपयांचे नाणे आहे का? त्यावर श्री. श्रीकृष्ण पारनाईक ह्यांनी सांगितले की पुढे ठेवली आहेत. तेव्हा त्यांच्या कडून माहिती काढतच माझी शंका दूर केली की, बाहेरील रांगेत जे लोक नाणी/नोटा विकत आहेत त्यांना ती नाणी जमवून विकण्याकरीता त्यांच्याकडे परवानगी आहे. पण आतील रांगेत लावलेली नाणी/नोटा हे ’शिवराई’ गटाचे ५ सदस्य श्री.पारनाईक, श्री.शिरवाडकर, श्री. निजसुरे, श्री.वैद्य आणि श्री.सोहनी ह्यांनी आपल्या छंदाकरीता जमा केली आहेत व लोकांना त्याची माहिती मिळण्याकरीता ते जागोजागी प्रदर्शन लावत असतात. श्री.पारनाईक ह्यांनी सांगितल्याप्रमाणे गेले ६५ वर्षे ते हा छंद जोपासत आहे. खरंच, ७६ ह्या वयात अजूनही त्याच जोमाने नाणी/नोटा जमा करणे व ते लोकांपर्यंत पोहोचविणे हा छंद वेगळाच.

आज शेवटचा दिवस आणि माझ्याकडे जास्त वेळ नसल्याने पूर्ण प्रदर्शन नीट पाहता आले नाही, तसेच मोबाईल मधील बॅटरी ही संपत आल्याने कॅमेरा वापरता येत नव्हता. त्यामुळे जेवढी जमली तेवढी नाण्यांची व माहितीची छायाचित्रे काढली व इथेही लावत आहे (अर्थात त्यांच्या तोंडी परवानगीनेच). त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे बहुधा पुढील आठवड्यातही हे प्रदर्शन पुन्हा भरविण्यात येणार आहे.

इतिहासकालीन नाण्यांची माहिती पाहिजे असेल तर हे प्रदर्शन पाहणे हे नक्कीच.